Na voor mijn bachelorscriptie een zijstap te hebben gemaakt richting de sociale geografie en de Friese taal, ben ik voor mijn masterscriptie teruggekeerd bij het onderwerp dat mij oosprongelijk bij de studie Sociale Geografie en Planologie bracht: openbaar vervoer. Daarbinnen heb ik mij ook nog eens toegelegd op de niche binnen het openbaar vervoer die altijd mijn bijzondere interesse getrokken heeft: stadsvervoer in kleinere steden. Vanuit de voorgeschreven onderwerpen werd mij gevraagd dit onderwerp te onderzoeken vanuit een equity-perspectief, en zo geschiedde. Mocht je overigens willen weten wat precies met equity bedoeld wordt: dat ligt nog niet zo eenvoudig, maar lees er gerust het theoretisch kader van de scriptie erop na :).

Het doel dat ik mijzelf voor mijn scriptie stelde was het vergelijken van een zogeheten FRT-systeem (Fixed Route Transport, oftewel: bussen met vaste routes en tijden) met een DRT-systeem (Demand Response Transport, bussen die op aanvraag flexibel ingezet worden). Deze DRT-systemen duiken de afgelopen tijd om de haverklap op, regelmatig ook in kleine steden, die vaak net niet groot genoeg zijn om een volwaarde stadsdienst op poten te houden. Enerzijds bieden deze systemen de belofte om alle delen van zo’n kleine stad goed bereikbaar te houden, maar anderzijds verdwijnen ze ook vaak na een paar jaar weer.

Waar zit ‘m dat in? De bestaande theorie schrijft twee grote voordelen toe aan een DRT-systeem: door de flexibele opzet kan je er meer plaatsen mee bedienen, en al die plaatsen ook zonder overstap met elkaar verbinden. Daar staat tegenover dat het gebrek aan vaste tijden en de noodzaak om te reserveren zo’n systeem in de praktijk lastiger maakt. Een DRT-systeem is dus minder makkelijk in het gebruik, maar verdeelt toegang tot het openbaar vervoer wel gelijkmatiger over de stad. Dat zou het openbaar vervoer rechtvaardiger kunnen maken, wat aansluit bij het eerdergenoemde equity-vraagstuk. De vraag voor mijn scriptie was dan ook simpel: is dat zo?

Om dit in de praktijk te onderzoeken, ging ik op zoek naar een kleine stad met een FRT-systeem, én een met een DRT-systeem. De selectie van deze casussen is misschien wel het onderdeel van de scriptie waar ik het meest tevreden over ben. De keuze landde op Weert en Woerden, twee steden die in vrijwel alle opzichten zeer vergelijkbaar zijn: iets meer dan 40,000 inwoners, op ongeveer een kwartier met de trein van een grote stad, met een verste wijk die ongeveer 3,5 km van het station ligt, én met een stadsdienst die gereden wordt met twee taxibusjes. Alleen… in Weert worden die busjes middels een FRT-systeem ingezet, en in Woerden via een DRT-systeem. Identieke casussen ga je in de echte wereld zelden vinden, maar dit kwam toch aardig dicht in de buurt.

Dat laat niet onverlet dat ik ook op de rest van het onderzoek – afgezien van de duur, het blijft een scriptie – met tevredenheid terugkijk. In het bijzonder ben ik trots op de gekozen onderzoeksmethode. Waar veel studies naar dit soort systemen zich richten op de technische werking en efficiëntie, heb ik mij juist gericht op reizigers en inwoners. Daarvoor heb ik reizigersaantallen, die mij door de respectievelijke vervoerders zeer welwillend ter beschikking zijn gesteld, gecombineerd met enquêtes onder álle inwoners. Vooral dat laatste is uniek. Ook studies die zich richten op mensen in plaats van cijfers, richten zich namelijk vooral op de reizigers. Door mij te richten op alle inwoners, heb ik inzicht gekregen in de bredere maatschappelijke impact van beide systemen. Zo krijg je bijvoorbeeld ook input van inwoners voor wie het systeem niet goed aansluit bij hun behoeften en/of noden.

En om maar gelijk met de deur in huis te vallen: met name in het geval van het DRT-systeem in Woerden is die groep groot. Dat merk je direct op straat al. Vertelde ik mensen in Weert wat ik aan het doen was, leverde dat neutrale reacties op. In Woerden daarentegen regende het klachten, vanuit alle lagen van de bevolking. Dit sentiment was ook duidelijk terug te zien in de cijfers, zoals in de grafiek hieronder. Twee systemen die elk draaien op twee taxibusjes in twee zeer vergelijkbare steden, en toch zijn de meeste meningen in Weert positief, en de meeste meningen in Woerden negatief. Ook in de reizigersaantallen is dit terug te zien: die zijn in Woerden simpelweg een stuk lager.

Waar zit dat ‘m in? Ten eerste in het feit dat de voordelen van het DRT-systeem in de praktijk nauwelijks tot wasdom komen. In Woerden is de dekking weliswaar enorm verbeterd, in de nieuw ontsloten wijken wordt de bus nauwelijks gebruikt. De mogelijkheid om rechtstreeks tussen haltes te reizen is populairder, maar veel inwoners geven aan dit aspect het minst belangrijk te vinden: zolang ze maar bij het ziekenhuis, het station en het centrum kunnen komen. Dat geldt ook voor inwoners die aangeven van het OV afhankelijk te zijn. Daar staat tegenover dat de nadelen van het DRT-systeem juist de aspecten blijken te omvatten die inwoners wél heel belangrijk vinden. Dat gaat dan met name om de vaste tijden: inwoners onderschrijven vrijwel unaniem het belang van het weten van een exacte vertrek- en aankomsttijd. Vooral aansluitingen op ander OV worden vaak als probleem genoemd. Het andere nadeel, het moeten reserveren, bleek niet voor alle inwoners een probleem, maar juist wel voor zij die aangeven afhankelijk te zijn van het systeem.

Het idee achter DRT-systemen was dat ze weliswaar niet ideaal zijn voor alle inwoners, maar er wel voor zouden zorgen dat alle inwoners die afhankelijk zijn van het OV er toegang toe hebben. In de praktijk blijkt het systeem echter juist voor deze groep het slechtst te werken. Dat lijkt onderschreven te worden door het gebruik van de ‘nieuwe’ haltes: haltes die met de komst van het DRT-systeem in Woerden werden toegevoegd. De haltes in wijken waar eerst geen bus kwam worden zoals gezegd vrij weinig gebruikt. Een opvallende uitzondering: de halte bij de BasicFit en de McDonalds…

Zijn er dan nergens positieve punten te ontdekken? Dat wel. De mogelijkheid om rechtstreeks door de stad te reizen wordt zoals gezegd goed gebruikt, en dat geldt ook voor nieuwe haltes in wijken waar al wel een bus kwam, wat het belang van korte loopafstanden onderstreept. Op basis van dit onderzoek lijkt het echter logischer deze doelen na te streven met slimme lijnvoering, zoals de nieuwe stadsringlijn in Alphen aan den Rijn. Dan blijft er een onderdeel over waar DRT wel overduidelijk tot zijn recht komt: het kunnen bieden van ruimere bedieningstijden. Dát is iets waar inwoners, juist ook zij die aangeven afhankelijk te zijn van het openbaar vervoer, bijzonder veel waarde aan hechten. Het lijkt mij dan ook voor de hand liggen om voor dit soort kleine steden te zoeken naar hybride oplossingen: vast overdag, flex in de avond.

Terugkijkend heb ik gedurende dit proces toch weer een hoop bijgeleerd ten opzichte van mijn bachelorscriptie. Bijvoorbeeld dat met mensen in gesprek gaan, wat ik voor deze overwegend kwantitatieve scriptie minder heb gedaan, toch wel verrekte leuk is. En dat je bij gebrek aan een deadline kritisch moet kijken naar hoeveel tijd je ergens aan besteed, wat in dit geval gezien de totale duur van 19 maanden bepaald niet gelukt is. Aan de andere kant: door al die tijd, én niet te vergeten de uitstekende begeleiding van dr. Corinne Vitale, heb ik dit onderzoek op zeer zorgvuldige wijze kunnen afronden, wat er uiteindelijk in resulteerde dat ik mijn master Urban and Regional Mobility cum laude heb kunnen afronden. En daar ben ik, terugdenkend aan dat jongetje dat van een dorpsschool als enige van de klas naar het gymnasium ging, toch wel een beetje trots op.

Laat mij dat er echter niet van weerhouden vooral ook mijn dank uit te spreken naar iedereen die bij dit project betrokken is geweest. Enkelen van hen heb ik al genoemd, zoals mijn begeleider en contactpersonen bij de vervoerders, maar daaronder vallen natuurlijk ook alle familie, vrienden en docenten aan de Radboud Universiteit die allemaal links of rechts wel ergens geholpen hebben. En, misschien nog wel het belangrijkst van allemaal: de meer dan 800 inwoners van Weert en Woerden die aan dit onderzoek hebben deelgenomen. Het resultaat van dit alles vindt u hieronder, maar mocht u meer willen weten: neem ook gerust even contact op!

Interview met de Woerdense Courant
Onderzoek naar SyntusFlex in Woerden: ‘Stem kritische reiziger is belangrijk’ – Al het nieuws uit Woerden